Bachs Mattheüs in beelden

Elk jaar ga ik even voor Pasen met mijn moeder naar een uitvoering van de Mattheüs. Deels in herinnering aan mijn vader die dit stuk talloze malen heeft uitgevoerd met verschillende koren en er maar niet genoeg van kon krijgen het te beluisteren. Zijn ideale uitvoering was die van Eric Ericson uit 1994. Eindelijk een uitvoering waar niet alleen de solisten de tekst expressief tot uitdrukking weten te brengen, maar een met bovendien een aandacht voor de koordelen; een koor dat ook de zweepslagen en het onweer kan laten klinken. Aldus mijn vader.

De Zweedse koordirigent Ericson is in Nederland vooral bekend geworden door zijn uitvoeringen met het het Nederlands Kamerkoor. Maar het liefste stond hij voor zijn eigen Eric Ericson Kamerkoor. Omdat we dit corona-jaar waren aangewezen op het beluisteren via een streamingsdienst of een opname, leek het me aardig de cd – met Ericson met schildersbaret op de voorzijde – uit de kast te nemen. En dan, omdat we niet naar de uitvoerenden zouden kunnen kijken, bij de verschillende delen een afbeelding te projecteren. Dat moest mij als kunsthistorica toch niet te al te veel moeite kosten?

• 

• 

• 

• 

Onbekende meester (Brabant), Taferelen uit de passie van Christus, 1470-1490, Museum Leuven. Van de drie fragmenten staan er twee even boven het midden van het doek links en een links van het midden onderaan. (Aan de hand van dit schilderij is een onderzoek gedaan naar de wijze waarop mensen naar kunst kijken. Wie geïnteresseerd is in dit onderzoek kan er hier over verder lezen.)

Wie denkt dat je dan eenvoudig een mooie serie staties kunt nemen, vergist zich: de katholieke lijdensweg kent geheel andere stations dan de scènes waar Bach ons langs voert. Waar bij de Lutherse passie de berechting van Jezus in drie fases wordt weergegeven (voor hogepriester Annas, voor hogepriester Kajafas en voor Pilatus), is dat bij de katholieken in één moment herdacht. En terwijl de katholieken driemaal stilstaan bij een val van Jezus die het zware kruis op zijn schouders naar de plaats van terechtstelling sleept, is hij in de Mattheüs, nadat Simon van Cyrene is opgedragen het kruis te helpen dragen, vrijwel direct op Golgotha. Geen ontmoeting met Maria, niks geen doek van Veronica, direct af op de kern van de zaak.

Die bondigheid mag dan de tekst van de evangelist kenmerken, de kruisweg van de Bachs Mattheüs kent zo zijn eigen omwegen in de vorm van aria’s en koralen. In die teksten reageert de solist vanuit het gevoel, of verwoordt het koor de reactie van de gelovige. Soms ook roept het koor de luisteraar tot de orde of vat samen wat we van deze scène moeten leren. En zoals dat bij muziek uit de tijd van Bach gebruikelijk was worden vele stukken herhaald om de betekenis ervan nog beter in te prenten. Bovendien gaven die herhalingen de uitvoerenden de mogelijkheid om de melodie door versieringen nog eens extra te kleuren.

Tekst, muziek en beeld hebben allemaal hun eigen specialiteiten in communicatie. En met die verschillen werd ik geconfronteerd bij mijn zoektocht naar beelden bij de Mattheüs. Bij de 68 nummers die het cd-boekje telt, leek me dat er idealiter evenveel beelden zouden moeten zijn. Dat is voor tweeënhalf uur beeldpresentatie gewoonlijk weinig, maar de muziek heeft de hoofdrol. En een beeldwisseling tijdens een aria, leek me te veel afleiden.

Wanneer de handeling eenmaal op gang is – er actie is, zal ik maar zeggen – is het helemaal niet moeilijk kunstwerken te vinden voor de projectie. Er zijn veel afbeeldingen van het Laatste Avondmaal, de kruisiging en de graflegging. Die van de kus van Judas, en van Christus in de Hof van Olijven zijn misschien minder bekend, maar er zijn er genoeg. En met iets meer inspanning vind je beelden van de arrestatie van Jezus, met Paulus die een Romein een oor afhakt met zijn zwaard, en van de verloochening van Petrus. Er is zelfs een kapiteel in de kathedraal van Autun dat Judas toont die zich verhangen heeft aan een boom.

Maar het begin van de Mattheüs bleek lastig in te vullen. Na een korte instrumentale inleiding opent het koor met Kommt ihr Töchter, helft mir klagen.. en zingt vervolgens het koraal Herzliebster Jesu, was hast du verbrochen. Daarna vertelt de evangelist hoe de hogepriesters samenspannen om Jezus uit de weg te ruimen en volgt er kort het verhaal van de vrouw die luxe water uitgiet over Jezus hoofd. Ruim een kwartier inleiding is het, die besloten wordt door de alt met de aria Buss und Reu. Het zijn beschouwelijke teksten en dus is het moeilijk er beeld bij te vinden. En het enige concrete verhaal, dat van de vrouw die Jezus hoofd begiet, is nauwelijks verbeeld. Er zijn wel vrouwen die zijn voeten zalven, en natuurlijk zijn er schitterende kunstwerken die Maria Magdalena tonen met een zalfpot. Denk maar aan het werk van Jan van Scorel in het Frans Halsmuseum te Haarlem. Maar is dat nu een afbeelding bij dit verhaal?

Na de nodige hoofdbrekens had ik een diaserie van een samenkomst van vrouwen, een portret van Jezus, een paar gemeen kijkende hogepriesters, een flesje reukwater en vrouwen die as over hun hoofd strooien. In muziek klinkt het eerste kwartier van de Mattheüs als een dreigende inleiding: denk aan de aanhoudende bastonen waarmee het stuk begint en de klimmende melodische lijn die zich daaruit als het ware losmaakt. En in tekst worden we voorbereid op de grote vragen die het verhaal ons gaat stellen: wat heeft Jezus nu eigenlijk fout gedaan en is het niet eigenlijk onze fout? Dit verhaal gaat je hart breken! Doe boete! Maar mijn vertaling in beelden mist spanning en samenhang. Het zijn ook geen beelden die de kijker voorbereiden op een droef verhaal. En zeker geen verhaal dat je direct kan verbinden met het verhaal van het lijden van Jezus.

Beeldend kunstenaars die de passie schilderen kiezen liefst voor Jezus aan het kruis, of biddend in de Hof van Olijven met slapende leerlingen achter hem. Aan tafel voor het laatste avondmaal zegent Jezus het brood en de wijn of reikt hij naar de schotel waar ook Judas naar reikt. We zien Petrus bij de dienaren die hem aanwijzen als volgeling van Jezus, een haantje ergens in het decor. En we zien Jezus in purperen mantel en met doornenkroon voor de menigte bij Pilatus, of vastgebonden terwijl de soldaten hem geselen. In de beelden is de verhaallijn, de tijd, als het ware ingekookt. Wie Christus biddend zoekt zonder slapende leerlingen of Petrus zonder haan, heeft het moeilijk. Bij het kruis wordt al gelijk om Christus kleed gedobbeld, Maria staat te treuren met Johannes, het voorhang van de tempel scheurt.

Dat inkoken heeft een bijkomend voordeel: immers zonder het haantje is Petrus niet herkenbaar. De sleutels heeft hij nog niet bij zich, daarvoor zal hij toch eerst het hoofd van de kerk moeten worden. En hoe moeten we Judas herkennen tussen de leerlingen als hij niet samen met Jezus zijn hand in de schotel steekt of stiekem speelt met zijn buideltje zilverlingen? De kunstenaar moet het verhaal zo verbeelden dat de figuren herkend kunnen worden, en dat geldt ook voor de scène als geheel. Als Jezus opeens niet midden aan de tafel zit en de leerlingen van tafel zijn gelopen, weet niemand meer dat het gaat om een Laatste Avondmaal. En de Hof van Olijven is lastig te herkennen als de slapers ontbreken. Beeldende kunst die dit soort verhalen vertelt, maakt dus gebruik van conventies, beeldtradities.

vlnr: 1. El Greco, Christus in de Hof van Olijven, Lille, Museum van Schone Kunsten; 2. Simon Bening, boekillustratie van de verloochening van Petrus, Getijdenboek van Albrecht van Brandenburg, 1525/30, Los Angeles Paul Getty Museum; 3. Emil Nolde, Kruisiging, 1912, onderdeel van een negendelig werk ´Het leven van Christus´, Seebüll: Noldehuis.

Een componist heeft bij het zetten van de tekst niet deze hoofdbrekens, kun je denken. Maar die moet dan weer bedenken waar hij de tekst kort wil houden en waar hij de hele tekst laat klinken. Welke emoties hij in de muziek wil leggen en welke middelen hij daarvoor gebruikt. In de Barok zijn componisten in het bijzonder geïnteresseerd in de manier waarop emoties in muziek kunnen worden uitgedrukt. Men ontwikkelt daartoe de zogenaamde affectenleer. Die schreef bijvoorbeeld voor dat je om droefenis uit te drukken een melodie schreef met lange tonen en zuchten (de zogenaamde seufzer, een muzikale figuur die je bijvoorbeeld in de alt aria Buss und Reu hoort). En voor kwaadheid moest je een ruwe harmonie kiezen en een melodie met veel heftige beweging om kwaadheid (zoals in de bas aria Gebt mir meinen Jesum wieder). Maar tegelijk was er een grens aan de heftigheid van deze emoties. De Johannes Passie, die Bach eerder schreef dan de Mattheüs, werd erg bekritiseerd omdat men de felle emoties van de muziek niet vond passen bij het religieuze en waardige onderwerp. De Mattheüs is daarom ingetogener.

Elk jaar is er weer een andere emotie, een koraal of aria die in het bijzonder indruk op me maakt. Dat kan het resultaat zijn van de uitvoering, maar misschien ben ik ook gewoon in een andere stemming. Dit keer werd ik in het bijzonder getroffen door de beurtzang aan het slot, waar solisten en koor elkaar aanvullen: Nun ist der Herr zu Ruh gebracht. Eigenlijk is het een van de meest eenvoudige stukken. Rust en stilte na tweeënhalf uur drama. Misschien speelde mee dat ik bij dit stuk het schilderij van de dode Christus van Hans Holbein had uitgezocht. Alsof je kijkt naar het lichaam van een heilige achter glas, zoals die in veel kerken in Italië onder het altaar te zien zijn. In akelig licht. Heel erg dood. Je wordt er stil van.

• 

Hans Holbein, Iesus Nazarenus Rex Judaeorum, 1521, Basel: Kunstmuseum

---

PS De specifieke aria’s en koralen die ik in dit stuk noem heb ik voorzien van een link naar een opname van het Collegium Vocale Ghent onder leiding van Philip Herreweghe. De opname is een van mijn favorieten en wordt op Youtube gecombineerd met de partituur, waardoor makkelijker is te horen wat er nu precies muzikaal gebeurt. Van de opname van Ericson zijn slechts fragmenten van 30 seconden opgenomen en dat is eigenlijk te kort om echt een indruk te krijgen.